Wybór kolejnej szkoły, a w następstwie zawodu, to bardzo ważna decyzja dla każdego, kto ją podejmuje,
a w szczególności dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Są to osoby o różnorodnych potrzebach i predyspozycjach – niektórych uczniów z tej grupy cechuje specyficzne funkcjonowanie poznawcze, wymuszające szczególny sposób nabywania wiedzy i umiejętności. Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi to uczniowie:
- niepełnosprawni;
- niedostosowani społecznie i zagrożeni niedostosowaniem społecznym;
- z zaburzeniami zachowania i emocji;
- szczególnie uzdolnieni;
- ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się (np.
z dysleksją, dysgrafią, dysortografią czy dyskalkulią); - z deficytami kompetencji i zaburzeniami sprawności językowych;
- chorzy przewlekle;
- znajdujący się w sytuacji kryzysowej, traumatycznej;
- z niepowodzeniami edukacyjnymi;
- z zaniedbaniami środowiskowymi związanymi z sytuacją bytową rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi;
- z trudnościami adaptacyjnymi związanymi z różnicami kulturowymi, zmianą środowiska edukacyjnego, wcześniejszym kształceniem za granicą.
We wszystkich tych przypadkach niezwykle ważne jest dostrzeżenie i zrozumienie potrzeb ucznia w kontekście jego dalszej nauki, pomoc w podjęciu decyzji odnośnie dalszego kształcenia.
Celem diagnozy przeprowadzanej dla potrzeb doradztwa zawodowego jest odkrycie zasobów, możliwości (w tym intelektualnych i zdrowotnych), preferencji i predyspozycji tak, by pomóc młodemu człowiekowi dokonać wyboru zawodu i szkoły.
Predyspozycje zawodowe – określane są mianem wrodzonych skłonności do wykonywania danego zawodu. Ściśle wiążą się z uzdolnieniami, talentami posiadanymi przez daną osobę. Pojęcie predyspozycji zawiera w sobie cechy określające osobowość, temperament, talenty oraz preferencje, czyli zainteresowania, pasje i wartości.
- Zainteresowania – to wszystko to, co lubimy robić, czemu lubimy poświęcać wolny czas. To wszystko to, w zakresie czego chcemy pogłębiać swoją wiedzę i umiejętności, zainteresowania mają moc motywowania nas do działań
w stronę obiektu naszych zainteresowań. To także te przedmioty szkolne, których nauka jest dla uczniów przyjemnością i nierzadko wykraczają oni w tym celu poza program szkolny. - Uzdolnienia – to wszystko to, czego uczymy się szybko
i mamy w tym zakresie najlepsze wyniki, wszystko, co sprawia nam łatwość w zakresie zdobywania wiedzy lub wykonywania pewnych czynności, a efekty są lepsze w porównaniu z innymi (nawet mimo niesprzyjających warunków). Uzdolnienia mogą wiązać się z różnymi dziedzinami, formami działalności czy też przedmiotami szkolnymi, jak np. uzdolnienia techniczne, przyrodnicze, społeczne czy też matematyczne, językowe, plastyczne. - Umiejętności – wszystko to, co potrafimy wykonać (niekoniecznie szybko i z najlepszym rezultatem):
– mogą to być umiejętności nabyte w toku nauki w szkole, ale nie tylko – np. pisanie wypracowań, gra na pianinie, obsługa komputera
– mogą to być też umiejętności określane jako interpersonalne – współpraca w grupie, umiejętność nawiązywania kontaktu z innymi, umiejętność niesienia pomocy innym, umiejętność rozwiązywania problemów między ludźmi.
Cechy charakteru – charakter (osobowość) to wszystkie cechy, które prezentujemy w swoim zachowaniu, usposobieniu, stylu bycia, przejawia się w naszym zachowaniu wobec innych, w stosunku do obowiązków, nauki i pracy oraz w stosunku do siebie samego (czyli w samoocenie).
Przykładowe cechy: koleżeński, uprzejmy, wyrozumiały, prawdomówny, sprawiedliwy, słowny,
a także: pracowity, systematyczny, obowiązkowy, punktualny, zdyscyplinowany, oszczędny.
Zgodnie z koncepcją Hollanda (1997) do poszczególnych zawodów predysponuje ludzi własna osobowość oraz wiele czynników wywodzących się z otoczenia. Holland zauważył, że kandydatów do pracy można pogrupować, stosując dość ograniczoną liczbę kryteriów podziału na określone typy osobowości, a do zawodu predysponuje własna osobowość oraz szereg zmiennych stanowiących środowisko życia.
Holland wyróżnia 6 dominujących typów osobowości zawodowej (utożsamianych z typami zainteresowań)
i 6 odpowiadających im środowisk pracy.
Typ realistyczny (S) – reprezentowany jest przez osoby, które lubią pracować z narzędziami i maszynami. Mają sprawności manualne, związane z mechaniką. Określane są jako wykwalifikowane, konkretne, uzdolnione technicznie lub mechanicznie. Podejmują pracę w zawodach, takich jak: mierniczy, rolnik, elektryk.
Typ badawczy (B) – osoby tego typu lubią w swojej pracy stykać się z abstrakcyjnymi pojęciami, lubią też tworzyć teorie i modele. Dążą do zrozumienia otaczającego świata i poszukują prawdy. Mają zdolności matematyczne i naukowe. Określane są jako racjonalne, abstrakcyjne, analityczne. Podejmują pracę
w zawodach, takich jak: biolog, fizyk, chemik, technolog medyczny.
Typ artystyczny (A) – jednostki tego typu preferują zachowania kreatywne, umożliwiające wyrażanie samego siebie. Lubią rozwijać pomysły i koncepcje. Wykazują się zdolnościami artystycznymi: pisarskimi, muzycznymi lub w zakresie sztuk pięknych. Określane są jako twórcze, o rozwiniętej wyobraźni i estetyce. Podejmują pracę w zawodach, takich jak: muzyk, malarz, pisarz, dekorator wnętrz, aktor, dziennikarz.
Typ społeczny (S) – osoby tego typu chcą pomagać ludziom, informować i uczyć innych. Mają rozwinięte umiejętności interpersonalne. Określane są jako współpracujące, empatyczne, cierpliwe. Podejmują pracę w zawodach, takich jak: nauczyciel, psycholog, opiekun społeczny, sędzia.
Typ przedsiębiorczy (P) – osoby tego typu lubią pracę z ludźmi ukierunkowaną na korzyści materialne. Mają umiejętności przywódcze i umiejętności komunikowania się. Określane są jako energiczne, rozmowne, pewne siebie. Podejmują pracę w takich zawodach, jak: akwizytor, pilot wycieczek, adwokat.
Typ konwencjonalny (K) – osoby tego typu preferują pracę
z danymi, ich porządkowanie i strukturalizację. Mają zdolności urzędnicze i rachunkowe. Są określane jako zorganizowane, praktyczne, uległe. Podejmują pracę w takich zawodach, jak: księgowy, kasjer, urzędnik bankowy, sekretarka.
Wartości – wszystko to, co jest dla nas ważne, cenne i motywuje nas do podejmowania działań w tym kierunku. W zakresie wyboru zawodu wartością może być:
- kierownicze stanowisko
- praca w dużym mieście
- praca dająca możliwość podróżowania
- prestiż zawodu
- wysokie zarobki
W zakresie wyboru szkoły wartość może dla stanowić:
- prestiż szkoły
- przygotowanie do matury czy też zawodu
- oferta nauki języków obcych
- odległość od miejsca zamieszkania
- atmosfera (nauczyciele, uczniowie).
Temperament – to nasz styl funkcjonowania na co dzień, który „pokazujemy” otoczeniu poprzez tempo, siłę i trwałość naszych reakcji – zachowań: innymi słowy to nasz styl reagowania.
Jest w dużej mierze wrodzony, tzn. raczej nie ma tendencji do zmiany (jak np. zainteresowania).
Diagnoza dla potrzeb doradztwa zawodowego odbywa się, w zależności od potrzeb, podczas 2-3 spotkań. Zawiera w sobie wywiad z rodzicem, rozmowę z uczniem, przeprowadzenie testów predyspozycji zawodowych, często niezbędnym elementem diagnozy jest też badanie możliwości intelektualnych ucznia.
Diagnoza kończy się rozmową ukierunkowującą wybory ucznia dotyczące drogi dalszego kształcenia. Nie ma na celu dopasowania określonych cech badanego do konkretnej szkoły i profilu klasy. Decyzje te należą zawsze do ucznia.
W przypadku uczniów z problemami zdrowotnymi ograniczającymi możliwości wyboru kierunku kształcenia ze względu na stan zdrowia, istnieje możliwość uzyskania opinii o pierwszeństwie przyjęcia w przypadku równorzędnych wyników uzyskanych w postępowaniu kwalifikacyjnym.
Uczniowie niepełnosprawni, zagrożeni niedostosowaniem społecznym, niedostosowani społecznie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego mogą realizować kształcenie w się w szkole (oddziale) ogólnodostępnej, integracyjnej, specjalnej lub w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym.